تعریف زندان و سازمان زندانها

در اجراي ماده ۹ قانون تبديل شوراي سرپرستي زندانها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور به سازمان زندانها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور (مصوب ۱۶/۱۱/۱۳۶۴) این سازمان در مورخ یاد شده به طور رسمی آغاز به کار نمود.

سازمان زندانها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور، سازماني است مستقل كه به طور مستقيم زير نظر رييس قوه قضاييه انجام وظيفه مي نمايد .

زندان ها به عنوان واحدهای اجرایی و زیر مجموعه سازمان زندان ها اماکنی می باشند كه در آن محكوماني كه حكم آنان قطعي شده است با معرفي مقامات قضايي صلاحيت دار قضايي و قانوني براي مدت معين يا به طور دايم به منظور تحمل كيفر، با هدف حرفه آموزي، بازپروري و بازسازگاري نگهداري مي شوند.

همواره در طول تاريخ، بزهكاري و ارتكاب جرم و جنايت به عنوان پديده غيرانساني و ضد ارزش هاي اخلاقي و اجتماعي شناخته شده و تبهكاري به عنموان تكان دهنده ترين آسيب اجتماعي در روابط ميان فرد و جامعه مطرح بوده است. واكنش هاي فردي و اجتماعي نيز پيوسته در برابر اعمال تبهكارانه خطاكاران، به اشكال تدافعي و تنبيهي نمود مي يافته و در قالب اعمال مجازات هاي گوناگون تجلي پيدا مي كرده.

اين رويكرد، بيشتر از آن جهت موردنظر قرار مي گرفته كه بخش هايي از خسارات مادي و معنوي ناشي از ارتكاب آن اعمال ناپسند جبران شود.
در گذشته مجازات مجرمين و جبران خسارت ها، عمدتاً به اشكال وحشتناكي همچون انتقام هاي فردي، قومي و قبيله اي، تجاوز و آدم كشي، كشتارها، خونريزي ها و جنگ هاي طولاني، قتل و غارت ها، آتش سوزي، اعمال انواع شكنجه هاي جسمي و رواني و رفتارهاي بي رحمانه و ددمنشانه نسبت به بزهكاران بروز مي كرده است.
با ايجاد تغيير و تحول در جوامع، و قانون مند شدن مجازات هاي مجرمين، مساله كيفردهي اينگونه افراد نيز دستخوش تغييرات گوناگوني شده است.
چنان كه هم اكنون هدف عمده بيشتر نظام هاي كيفري جهان، از جمله جمهوري اسلامي ايران، از اعمال مجازات عليه مجرمين، علاوه بر تنبيه بزهكار ـ كه امروزه جنبه تربيتي و معنوي آن غلبه دارد ـ تاكيد بر فراهم سازي زمينه هاي بازگشت بزهكاران به دامان جامعه مي باشد. چنين اقدامي چند نتيجه مهم در بردارد:
امنيت جامعه را تضمين مي كند. بخش هايي از زيان هاي مادي و معنوي وارده بر فرد و جامعه را جبران مي نمايد و سبب مي شود كه فرد بزهكار در زمان تحمل كيفر خويش، به سازندگي رواني، شخصيتي و تربيتي و حرفه اي خويش نايل آيد و در نتيجه به شهروندي سالم، شرافتمند، متعادل و منطقي بدل شود. امروزه، همچنان كه به تعقيب و تجسس و بازداشت بزهكاران در جوامع رو به رشد جهان اهميت داده مي شود، مرحله محاكمه و تحقيق نيز در فرآيند كيفري، اهميت ويژه يافته است. به همين گونه شيوه هاي قانوني و قضايي اعمال مجازات عليه مجرمين ـ صرف نظر از شكل و نوع آن ها ـ براي جامعه و افراد بزهكار، سرنوشت ساز شده است.
در قرن اخير، وجود تغييرها و تحولات عظيم اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي در دنيا، لزوم نگرشي تازه را در زمينه كيفردهي مجرمان، اجتناب ناپذير ساخت و سبب شد كه نظريه هايي همچون دفاع اجتماعي نوين از مجرمين و تغيير در ساختار سيستم هاي اعمال كيفر (زندان  ها) جايگاه خاصي در جامعه بيابد.
مفهوم زندان در لغت با الفاظ متعدد از قبيل سجن، حبس، وقف، امسك، آثبت و ساير كلماتي كه حاوي معناي ممنوعيت هستند بيان شده است.
در قرآن نيز كلمه زندان تحت عناوين يسجن، امسك و وقف آمده است.
زندان جايي است كه متهمان و محكومان را در آن نگهدارند. اين كلمه در فرهنگستان ايران به جاي حبس پذيرفته شده است.
لغت زندان در فرهنگ عميد به معناي بنديخانه، محبس خانه و قيدخانه ـ جايي كه محكومان و تبهكاران را در آنجا نگهداري مي كنند و محبس است. در يكي از تعاريف زندان به نقل از الطرق الحكميه في السياسه الشرعيه آمده است:
«زندان و حبس شرعي زنداني كردن فرد در مكاني تنگ و محدود نيست بلكه تنها محدود كردن وي و جلوگيري از تصرفات وي آن گونه كه خودش   مي خواهد، است حال اين محدود كردن مي تواند ر خانه يا مسجدي باشد يا به صورت آن كه طلبكار مراقب و همراه وي باشد. به همين جهت پيامبر (ص) زنداني را اسير ناميد».

اهداف و کارکردهای زندان

هدف ها و روش هاي اجرايي و عملي در هر نهاد و سازماني؛ در حقيقت استخوان بندي تشكيلاتي و كليه ي حوزه ي كاري وعملي آن را در بر مي گيرد و همه ي عوامل مادي و معنوي كه در خدمت هستند در راستاي اين هدف ها تعيين و مشخص مي شوند. زندان ها نيز براساس انگيزه ها و هدف هايي به وجود آمده اند، زيرا هيچ فرد، نهاد و سازماني بر روي زمين نمي تواند بدون انگيزه و هدف به حيات و زيست خود ادامه دهد. بدون شك انگيزه ها و هدف هاي هر فرد يا نهاد و سازماني نيز از فرهنگ همان جامعه اي سرچشمه مي گيرد كه فرد يا نهاد يا سازمان در آن فرهنگ به طور عام رشد و زيست كرده است. به طور كلي انديشمندان علم زندان ها هدف هاي زندان را در اصلاح و تربيت يا در درمان بزهكار، پيشگيري عمومي، پيشگيري فردي، تلاقي براي تسكين افكار عمومي خلاصه كرده اند؛ با اين همه در كتاب تاريخ انديشه هاي كيفري در بحث هدف مجازات زندان، تنها پيرامون اصلاح و تربيت و بازپروري مجرمان از زندان از قول دانشمندان مختلف بحث مي كنند . در كتاب هاي كيفرشناسي هم هدف هاي مجازات در قالب نقش سزادهي (تعامل اجتماعي)، عبرت آموزي عمومي (پيشگيري عام يا عمومي) عبرت آموزي خصوصي (پيشگيري خاص يا خصوصي) بيان شده است كه اين نقش فايده گرا و پيشگيرانه ي كيفر مي تواند جنبه هاي سه گانه ي عبرت آموزي، انطباق پذيري با محيط اجتماعي و طرد را به خود بگيرد. وانگهي در اين ميان لازم است كه از يك سو اهداف كلي و عمومي اجراي كيفر سلب آزادي را مورد بحث قرار دهيكم و از ديگر سو به اهداف عيني و خاص آن بپردازيم.

اهداف کلی و عمومی اجرای مجازات سلب حیات

الف ـ سزادهي و مجازات: اين هدف موردنظ مكاتب عدالت مطلقه ي حقوق جزاست.

ب ـ انتقام، كفاره ي جرم و تشفي خاطر زيانديده: اين كاركرد نيز به طور سنتي مورد توجه نظام هاي جزايي و خصوصاً نيروهاي پليس بوده است.

ج ـ اصلاح و تربيت و بازسازگاري اجتماعي: اين هدف از رويكردهاي مدرن اجراي كيفر سلب آزادي و اهداف اصلي زندان هاست.

د ـ پيشگيري: كه خود شامل

۱ـ پيشگيري اوليه ي سايرين (ارعاب)

۲ـ پيشگيري دومين يا پيشگيري از تكرار جرم.

اهداف خاص و عيني زندان در قالب وظايف سازمان زندان ها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور شامل

الف ـ نگهداري متهمان تحت قرار و محكومان به حبس، بنا بر دستور كتبي مقام هاي قضايي و به موجب مقررات و قوانين مربوط؛

ب ـ اداره ي كليه ي امور زندان هاف مراكز حرفه آموزي و اشتغال، بازداشتگاه ها و مراكز تاميني و تربيتي كشور و موسسه هاي صنعتي، كشاورزي و خدماتي و ساير مراكز وابسته ؛

ج ـ ايجاد مراكز حرفه آموزي و اشتغال، زندان ها، بازداشتگاه ها و موسسه هاي صنعتي، كشاورزي و خدماتي و ساير موسسه هاي لازم براي نگهداري، بازپروري، حرفه آموزي و اشتغال به كار متهمان و محكومان

دـ انجام تحقيقات و پژوهش هاي نوين كيفرشناسانه به منظور بهبود شيوه ها و خدمات زندانباني؛

هـ ـ تعيين خط مشي، اداره و نظارت بر اجراي كليه ي امور مربوط به زندان ها و موسسه ها و مراكز وابسته به آن؛

وـ تهيه ي پيش نويس قوانين و مقررات موردنياز و پيشنهاد آن به مراجع قضايي صلاحيت دار؛

زـ ايجاد امكانات و تسهيلات لازم و مناسب به منظور تصدي امور بازپروري نظير اصلاح، ارشاد، آموزش و بازسازگاري محكومان؛

ح ـ انجام خدمات مشاوره اي و نيز كمك و مساعدت مردمي، موسسه هاي خيريه و برنامه ريزي در جهت به كارگيري صحيح اينگونه كمك ها با هدف بهبود امور زندان ها و مساعدت به محكومان و يا خانواده ي آنان؛

ط ـ جذب هرگونه كمك از قبيل كمك هاي مردمي، موسسه هاي خيريه و برنامه ريزي در جهت به كارگيري صحيح اينگونه كمك ها با هدف بهبود امور زندان ها و مساعدت به محكومان و يا خانواده ي آنان؛

ي ـ سياست گذاري و برنامه ريزي كليه ي امور مربوط به، اشتغال و حرفه آموزي محكومان و خودكفايي مراكز حرفه آموزي و اشتغال زندان ها و موسسه هاي وابسته؛

ك ـ تهيه ي آمار و اطلاعات موردنياز از محكومان و متهمان تحت نظارت به روش هاي علمي به منظور استفاده در امور اجرايي، سياستگذاري ها و مطالعات كيفرشناسانه و انتشار آن ها به صورت سالنامه ي آمار كيفري؛

ل ـ تهيه و پيشنهاد اسامي محكومان واجد شرايط عفو و ارايه ي آن به هيات عفو؛

ن ـ برنامه ريزي براي مراقبت بعد از خروج محكومان با همكاري دستگاه هاي مربوط؛ و سرانجام؛

ص ـ آموزش كاركنان، همسو با موازين كيفرشناسي نوين و سياست هاي توسعه ي قضايي قوه ي قضاييه؛