تعریف زندان و سازمان زندانها
در اجرای ماده ۹ قانون تبدیل شورای سرپرستی زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور به سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور (مصوب ۱۶/۱۱/۱۳۶۴) این سازمان در مورخ یاد شده به طور رسمی آغاز به کار نمود.
سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور، سازمانی است مستقل که به طور مستقیم زیر نظر رییس قوه قضاییه انجام وظیفه می نماید .
زندان ها به عنوان واحدهای اجرایی و زیر مجموعه سازمان زندان ها اماکنی می باشند که در آن محکومانی که حکم آنان قطعی شده است با معرفی مقامات قضایی صلاحیت دار قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دایم به منظور تحمل کیفر، با هدف حرفه آموزی، بازپروری و بازسازگاری نگهداری می شوند.
همواره در طول تاریخ، بزهکاری و ارتکاب جرم و جنایت به عنوان پدیده غیرانسانی و ضد ارزش های اخلاقی و اجتماعی شناخته شده و تبهکاری به عنموان تکان دهنده ترین آسیب اجتماعی در روابط میان فرد و جامعه مطرح بوده است. واکنش های فردی و اجتماعی نیز پیوسته در برابر اعمال تبهکارانه خطاکاران، به اشکال تدافعی و تنبیهی نمود می یافته و در قالب اعمال مجازات های گوناگون تجلی پیدا می کرده.
این رویکرد، بیشتر از آن جهت موردنظر قرار می گرفته که بخش هایی از خسارات مادی و معنوی ناشی از ارتکاب آن اعمال ناپسند جبران شود.
در گذشته مجازات مجرمین و جبران خسارت ها، عمدتاً به اشکال وحشتناکی همچون انتقام های فردی، قومی و قبیله ای، تجاوز و آدم کشی، کشتارها، خونریزی ها و جنگ های طولانی، قتل و غارت ها، آتش سوزی، اعمال انواع شکنجه های جسمی و روانی و رفتارهای بی رحمانه و ددمنشانه نسبت به بزهکاران بروز می کرده است.
با ایجاد تغییر و تحول در جوامع، و قانون مند شدن مجازات های مجرمین، مساله کیفردهی اینگونه افراد نیز دستخوش تغییرات گوناگونی شده است.
چنان که هم اکنون هدف عمده بیشتر نظام های کیفری جهان، از جمله جمهوری اسلامی ایران، از اعمال مجازات علیه مجرمین، علاوه بر تنبیه بزهکار ـ که امروزه جنبه تربیتی و معنوی آن غلبه دارد ـ تاکید بر فراهم سازی زمینه های بازگشت بزهکاران به دامان جامعه می باشد. چنین اقدامی چند نتیجه مهم در بردارد:
امنیت جامعه را تضمین می کند. بخش هایی از زیان های مادی و معنوی وارده بر فرد و جامعه را جبران می نماید و سبب می شود که فرد بزهکار در زمان تحمل کیفر خویش، به سازندگی روانی، شخصیتی و تربیتی و حرفه ای خویش نایل آید و در نتیجه به شهروندی سالم، شرافتمند، متعادل و منطقی بدل شود. امروزه، همچنان که به تعقیب و تجسس و بازداشت بزهکاران در جوامع رو به رشد جهان اهمیت داده می شود، مرحله محاکمه و تحقیق نیز در فرآیند کیفری، اهمیت ویژه یافته است. به همین گونه شیوه های قانونی و قضایی اعمال مجازات علیه مجرمین ـ صرف نظر از شکل و نوع آن ها ـ برای جامعه و افراد بزهکار، سرنوشت ساز شده است.
در قرن اخیر، وجود تغییرها و تحولات عظیم اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دنیا، لزوم نگرشی تازه را در زمینه کیفردهی مجرمان، اجتناب ناپذیر ساخت و سبب شد که نظریه هایی همچون دفاع اجتماعی نوین از مجرمین و تغییر در ساختار سیستم های اعمال کیفر (زندان ها) جایگاه خاصی در جامعه بیابد.
مفهوم زندان در لغت با الفاظ متعدد از قبیل سجن، حبس، وقف، امسک، آثبت و سایر کلماتی که حاوی معنای ممنوعیت هستند بیان شده است.
در قرآن نیز کلمه زندان تحت عناوین یسجن، امسک و وقف آمده است.
زندان جایی است که متهمان و محکومان را در آن نگهدارند. این کلمه در فرهنگستان ایران به جای حبس پذیرفته شده است.
لغت زندان در فرهنگ عمید به معنای بندیخانه، محبس خانه و قیدخانه ـ جایی که محکومان و تبهکاران را در آنجا نگهداری می کنند و محبس است. در یکی از تعاریف زندان به نقل از الطرق الحکمیه فی السیاسه الشرعیه آمده است:
«زندان و حبس شرعی زندانی کردن فرد در مکانی تنگ و محدود نیست بلکه تنها محدود کردن وی و جلوگیری از تصرفات وی آن گونه که خودش می خواهد، است حال این محدود کردن می تواند ر خانه یا مسجدی باشد یا به صورت آن که طلبکار مراقب و همراه وی باشد. به همین جهت پیامبر (ص) زندانی را اسیر نامید».
اهداف و کارکردهای زندان
هدف ها و روش های اجرایی و عملی در هر نهاد و سازمانی؛ در حقیقت استخوان بندی تشکیلاتی و کلیه ی حوزه ی کاری وعملی آن را در بر می گیرد و همه ی عوامل مادی و معنوی که در خدمت هستند در راستای این هدف ها تعیین و مشخص می شوند. زندان ها نیز براساس انگیزه ها و هدف هایی به وجود آمده اند، زیرا هیچ فرد، نهاد و سازمانی بر روی زمین نمی تواند بدون انگیزه و هدف به حیات و زیست خود ادامه دهد. بدون شک انگیزه ها و هدف های هر فرد یا نهاد و سازمانی نیز از فرهنگ همان جامعه ای سرچشمه می گیرد که فرد یا نهاد یا سازمان در آن فرهنگ به طور عام رشد و زیست کرده است. به طور کلی اندیشمندان علم زندان ها هدف های زندان را در اصلاح و تربیت یا در درمان بزهکار، پیشگیری عمومی، پیشگیری فردی، تلاقی برای تسکین افکار عمومی خلاصه کرده اند؛ با این همه در کتاب تاریخ اندیشه های کیفری در بحث هدف مجازات زندان، تنها پیرامون اصلاح و تربیت و بازپروری مجرمان از زندان از قول دانشمندان مختلف بحث می کنند . در کتاب های کیفرشناسی هم هدف های مجازات در قالب نقش سزادهی (تعامل اجتماعی)، عبرت آموزی عمومی (پیشگیری عام یا عمومی) عبرت آموزی خصوصی (پیشگیری خاص یا خصوصی) بیان شده است که این نقش فایده گرا و پیشگیرانه ی کیفر می تواند جنبه های سه گانه ی عبرت آموزی، انطباق پذیری با محیط اجتماعی و طرد را به خود بگیرد. وانگهی در این میان لازم است که از یک سو اهداف کلی و عمومی اجرای کیفر سلب آزادی را مورد بحث قرار دهیکم و از دیگر سو به اهداف عینی و خاص آن بپردازیم.
اهداف کلی و عمومی اجرای مجازات سلب حیات
الف ـ سزادهی و مجازات: این هدف موردنظ مکاتب عدالت مطلقه ی حقوق جزاست.
ب ـ انتقام، کفاره ی جرم و تشفی خاطر زیاندیده: این کارکرد نیز به طور سنتی مورد توجه نظام های جزایی و خصوصاً نیروهای پلیس بوده است.
ج ـ اصلاح و تربیت و بازسازگاری اجتماعی: این هدف از رویکردهای مدرن اجرای کیفر سلب آزادی و اهداف اصلی زندان هاست.
د ـ پیشگیری: که خود شامل
۱ـ پیشگیری اولیه ی سایرین (ارعاب)
۲ـ پیشگیری دومین یا پیشگیری از تکرار جرم.
اهداف خاص و عینی زندان در قالب وظایف سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور شامل
الف ـ نگهداری متهمان تحت قرار و محکومان به حبس، بنا بر دستور کتبی مقام های قضایی و به موجب مقررات و قوانین مربوط؛
ب ـ اداره ی کلیه ی امور زندان هاف مراکز حرفه آموزی و اشتغال، بازداشتگاه ها و مراکز تامینی و تربیتی کشور و موسسه های صنعتی، کشاورزی و خدماتی و سایر مراکز وابسته ؛
ج ـ ایجاد مراکز حرفه آموزی و اشتغال، زندان ها، بازداشتگاه ها و موسسه های صنعتی، کشاورزی و خدماتی و سایر موسسه های لازم برای نگهداری، بازپروری، حرفه آموزی و اشتغال به کار متهمان و محکومان
دـ انجام تحقیقات و پژوهش های نوین کیفرشناسانه به منظور بهبود شیوه ها و خدمات زندانبانی؛
هـ ـ تعیین خط مشی، اداره و نظارت بر اجرای کلیه ی امور مربوط به زندان ها و موسسه ها و مراکز وابسته به آن؛
وـ تهیه ی پیش نویس قوانین و مقررات موردنیاز و پیشنهاد آن به مراجع قضایی صلاحیت دار؛
زـ ایجاد امکانات و تسهیلات لازم و مناسب به منظور تصدی امور بازپروری نظیر اصلاح، ارشاد، آموزش و بازسازگاری محکومان؛
ح ـ انجام خدمات مشاوره ای و نیز کمک و مساعدت مردمی، موسسه های خیریه و برنامه ریزی در جهت به کارگیری صحیح اینگونه کمک ها با هدف بهبود امور زندان ها و مساعدت به محکومان و یا خانواده ی آنان؛
ط ـ جذب هرگونه کمک از قبیل کمک های مردمی، موسسه های خیریه و برنامه ریزی در جهت به کارگیری صحیح اینگونه کمک ها با هدف بهبود امور زندان ها و مساعدت به محکومان و یا خانواده ی آنان؛
ی ـ سیاست گذاری و برنامه ریزی کلیه ی امور مربوط به، اشتغال و حرفه آموزی محکومان و خودکفایی مراکز حرفه آموزی و اشتغال زندان ها و موسسه های وابسته؛
ک ـ تهیه ی آمار و اطلاعات موردنیاز از محکومان و متهمان تحت نظارت به روش های علمی به منظور استفاده در امور اجرایی، سیاستگذاری ها و مطالعات کیفرشناسانه و انتشار آن ها به صورت سالنامه ی آمار کیفری؛
ل ـ تهیه و پیشنهاد اسامی محکومان واجد شرایط عفو و ارایه ی آن به هیات عفو؛
ن ـ برنامه ریزی برای مراقبت بعد از خروج محکومان با همکاری دستگاه های مربوط؛ و سرانجام؛
ص ـ آموزش کارکنان، همسو با موازین کیفرشناسی نوین و سیاست های توسعه ی قضایی قوه ی قضاییه؛
