تهاتر – گروه وکلای دادشید

تهاتر - گروه وکلای دادشید

تهاتر

وقتی دو نفر در مقابل یکدیگر مدیون باشند، بین دیون آنها به یکدیگر به طریقی که مقرر است، تهاتر حاصل می شود. تهاتر قهری است و بدون این که طرفین در این موضوع تراضی نمایند، حاصل می گردد، بنابراین به محض این که دو نفر در مقابل یکدیگر در آن واحد مدیون شدند هر دو دین تا اندازه ای که با هم معامله می نماید به طور تهاتر برطرف شده و طرفین به مقدار آن در مقابل یکدیگر بری می شوند.
این موضوع فقط در مورد دو دینی حاصل می شود که موضوع آنها از یک جنس باشد با اتحاد زمان و مکان تادیه ولو به اختلاف سبب.
تهاتر ، اصطلاحی در فقه و حقوق به معنای سقوط دیون متقابل دو فرد به یکدیگر. تهاتر در لغت به معنای دعوی باطل کردن بر یکدیگر است و نیز آن است که هر یک از دو گواه دیگری را تکذیب کند (جوهری ابن منظور فیومی فیروزآبادی مرتضی زبیدی ذیل «هتر»). در فارسی به معنای مبادلة کالا با کالا یا مبادلة پایاپای کالا بین دو کشور نیز آمده است ( رجوع کنید به دهخدا معین ذیل واژه ).
در اصطلاح فقیهان اهل سنت  به همان معنای تکذیب کردن هر یک از دو گواه دیگری را (تهاتر البینتین ) به کار رفته است (رجوع کنید به شمس الائمه سرخسی ج 17 ص 41 حطاب ج 8 ص 254 ابن نجیم ج 7 ص 399 ابن عابدین ج 1 ص 348 الموسوعة الفقهیة ج 14 ص 84) اما در اصطلاح عالمان شیعه یکی از اسباب سقوط دیون و تعهدات به شمار می آید و عبارت است از سقوط متقابل دیون دو شخص در برابر یکدیگر تا میزان کمترین دین ( رجوع کنید به جعفری لنگرودی 1357 ش ج 1 ص 1089 شهیدی ص 96 نیز رجوع کنید به عدل ص 185 مختاری مازندرانی و مرادی ص 54). این معنای اصطلاحی با معنای لغوی بی ارتباط نیست زیرا هرگاه شرایط موجود باشد هر یک از دو دین در مقابل دیگری ساقط می شود و یکدیگر را نفی می کنند (حائری ج 1 ص 278).
در منابع فقهی گاه واژة تقاص به جای آن  به کار رفته ولی معنای حقیقی آن با تهاتر متفاوت است زیرا اولا موضوع تقاص ممکن است دین کلی یا عین معین باشد در حالی که تهاتر فقط برای دو دین جاری می شود. ثانیا شرط اساسی  یکسان بودن دو دین است اما این امر در تقاص شرط نیست و شرط اصلی آن انکار و خودداری مدیون از پرداخت دین خویش است . ثالثا  معمولا به طور قهری صورت می گیرد ولی در تقاص طلبکار حق خود را از اموال مدیون که در دسترس اوست استیفا می کند (رجوع کنید به شهید ثانی 1413ـ1419 ج 8 ص 481 جعفری لنگرودی 1378 ش ذیل «تقاص » برای مطالعة بیشتررجوع کنید به تقاص * ).
فایده های تهاتر عبارت اند از: ضمانت پرداخت دیون طرفین جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه و پیشگیری از خطرهای ناشی از انتقال اموال نظیر سرقت و مفقود شدن ازینرو برای مبادلات میان بانکها «اتاق تهاتر» یا «اتاق پایاپای » تأسیس گردیده است (شهیدی همانجا فتحی پور ص 62ـ63 کاتوزیان ص 415).
قانون مدنی ایران در بخش سقوط تعهدات در ضمن مواد 294 تا 299 به بیان احکام و آثار آن پرداخته است . این مواد از حقوق فرانسه اقتباس گردیده و سپس با قواعد و احکام فقهی تطبیق داده شده است . هر چند این مبحث  در متون فقهی بر خلاف قانون مدنی ایران بخش جداگانه ای را به خود اختصاص نداده (شهیدی همانجا) این بحث در فقه بی سابقه نیست زیرا در احکام بسیاری به تهاتر به عنوان یکی از علل ساقط شدن دیون استناد گردیده و شرایط آن بیان شده و از آن با تعابیری مانند «تهاتر قهری » «تقاص » و «مقاصه » یاد شده است (رجوع کنید به جعفری لنگرودی 1378 ش همانجا نیزرجوع کنید به ابن جزی ص 192ـ 193 شهیدثانی 1376 ش ج 3 ص 409 بحرانی ج 20 ص 17 زحیلی ج 5 ص 3665 به بعد). از جمله به این موارد می توان اشاره کرد: تهاتر نفقة زوجه با دین او به شوهرش (شهیدثانی 1413ـ1419 همانجا نجفی ج 31 ص 364ـ 365 نیزرجوع کنید به محقق حلی ج 2 ص 402 طباطبائی یزدی 1376 ش ص 279ـ280 سؤال 446) تهاتر میان مخارج ملک در رهن با منابع و استفاده های آن (محقق حلی ج 2 ص 96 نجفی ج 25 ص 179) لزوم عقد به واسطة تهاتر ثمن در معاملة سلف ــ که باید خریدار آن را نقدا بپردازد ــ با بدهی قبلی فروشنده به او (شهیدثانی 1376 ش ج 1 ص 314 بحرانی همانجا طباطبائی ج 8 ص 442) و برائت ذمة ضامن و مضمونعنه نسبت به یکدیگر در موردی که ضامن به مضمونعنه دستور پرداخت دین را صادر کند (طباطبائی یزدی 1417ـ1420 ج 5 ص 415 تعلیقة نائینی و تعلیقة امام خمینی ص 416 تعلیقة خوئی حکیم 1404 ج 13 ص 302).

به نظر مشهور فقیهان امامی تهاتر دیون صحیح و نافذ است . حتی بسیاری از ایشان آن را حکمی عقلی دانسته و بر آن اند که عقلا محال است فردی که به دیگری مدیون است مالک مثل آن دین بر ذمة او شود و ادای دو دین متقابل یکسان لغو است (رجوع کنید به نجفی ج 31 ص 365 ج 34 ص 341 آشتیانی ص 118 نیزرجوع کنید به خوانساری ج 4 ص 422). در برابر این دیدگاه وجود دارد که تهاتر از احکام شرعی و دلیل اصلی آن اجماع است (رجوع کنید به حکیم 1404 همانجا همو 1379 ش ص 26 نجفی ج 34 ص 341 جعفری لنگرودی 1378 ش ذیل واژه ). در مقابل برخی از فقها در بارة صحت آن تردید کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به خوانساری ج 3 ص 70ـ71 ج 4 ص 422). به نظر فقها در صورتی که مقدار دو دین با هم برابر نباشد تنها تا میزان کمترین آن دو تهاتر صورت می گیرد و مازاد آن برذمة مدیون باقی می ماند (رجوع کنید به توحیدی ج 6 ص 399 محقق حلی ج 3 ص 121 در بارة احتمال وجود تفاوت میان اموال مثلی و قیمی در مورد وقوع تهاتررجوع کنید به نجفی ج 34 ص 341 قدیری ج 1 ص 586).

مؤلفان حقوقی با تحلیل موارد کاربرد تهاتر در متون فقهی و قانونی آن را به سه قسم قهری یا قانونی قراردادی یا اختیاری و قضایی تقسیم کرده اند (رجوع کنید به عدل ص 186 امامی ج 1 ص 342ـ 348 کاتوزیان ص 421 شهیدی ص 95).

شرط اساسی تهاتر قهری در فقه و حقوق این است که دو دین کلی و از لحاظ جنس و وصف و نیز زمان و مکان تأدیه یکسان باشند هر چند منشأ متفاوت داشته باشند (امامی ج 1 ص 343 جعفری لنگرودی 1378 ش همانجا زحیلی ج 5 ص 3666 نیزرجوع کنید به شهیدثانی 1376 ش همانجا نجفی ج 25 ص 179 ج 34 ص 341). در این صورت بدون هیچ نیازی به رضایت طرفین و حتی اهلیت آنها تهاتر صورت می گیرد (نجفی ج 24 ص 53 عدل ص 189 ایران . قانون مدنی مادة 295).

در صورتی که زمان پرداخت یکی از دو دین رسیده باشد ولی دیگری مدت دار باشد یا هر دو مدت دار باشند ولی سررسید یکی زودتر از دیگری باشد اگر ذینفع از مدت چشم پوشی کند یا دین پیشین تا انقضای مهلت دیگری پرداخت نشود زمان تأدیة دو دین یکسان تلقی می شود و تهاتر صورت می گیرد (امامی ج 1 ص 343 347 جعفری لنگرودی 1357 ش ج 1 ص 1093 شهیدی ص 99).

شرط دیگری که برای تهاتر قهری ذکر شده آزاد بودن دو دین و عدم تعلق حق شخص ثالث به آن است (رجوع کنید به شهیدی ص 100). بنابراین چنانچه یکی از دو دین طبق قانون به نفع شخص سومی توقیف شده باشد و سپس مدیون از دائن طلبکار شود میان دو دین تهاتر صورت نمی گیرد زیرا تهاتر موجب از بین رفتن حق دیگری می گردد (ایران . قانون مدنی مادة 299 امامی ج 1 ص 344).

برخی حقوقدانان قابل استماع بودن ادعای دو دین را نیز شرط کرده اند. در نتیجه اگر یکی از دو دین مشمول مرور زمان شده باشد میان آن دو تهاتر صورت نمی گیرد اما این شرط در کلام فقهای امامی و قانون مدنی نیامده است .

به نظر شماری از حقوقدانان دینی که مربوط به نفقة زندگی انسان باشد مانند حقوق بازنشستگی تهاتر نمی شود. همچنین دستمزد کارگر با مطالبات کارفرما قابل تهاتر نیست ( رجوع کنید به جعفری لنگرودی 1378 ش همانجا شهیدی ص 101 کاتوزیان ص 446).

در صورتی که دو دین از لحاظ جنس و وصف یا زمان و مکان تأدیه با هم متفاوت باشند تهاتر تنها با رضایت طرفین ممکن می شود (محقق حلی همانجا نجفی ج 34 ص 341ـ 342) که اصطلاحا آن را «تهاتر قراردادی » می نامند (امامی ج 1 ص 347 جعفری لنگرودی 1378 ش ذیل «تهاتر قراردادی » شهیدی ص 104).

در صورت تفاوت داشتن مکان تأدیة دو دین طرفین می توانند با توافق از راه پرداخت هزینة نقل موضوع یکی از دو تعهد به مکان دیگر یا اسقاط حق پرداخت در مکان معین اختلاف محل پرداخت دو دین را بر طرف سازند و زمینة تهاتر را فراهم آورند (ایران . قانون مدنی مادة 298 امامی همانجا شهیدی ص 100).

«تهاتر قضایی » هنگامی صورت می گیرد که مدیون اصل دین یا میزان آن یا برخی از شرایط حصول تهاتر را انکار کند و وجود دین یا چگونگی آن مورد تردید باشد و با رسیدگی قضایی شک مرتفع شود و زمینة تهاتر فراهم گردد (امامی همانجا جعفری لنگرودی ذیل «تهاتر قضائی » شهیدی ص 106 کاتوزیان ص 462).

برخی حقوقدانان نوعی تهاتر را با عنوان «تهاتر ایقاعی » مطرح کرده اند و آن در صورتی است که شخصی دو یا چند دین با وثیقه های متفاوت به شخص دیگری داشته باشد و مجموع آنها بیشتر از دین طرف مقابل باشد. این نوع تهاتر به اراده و با تعیین مدیونی که دیون متعدد دارد واقع می شود مشروط بر اینکه شرایط تهاتر قهری حاصل باشد (برای نمونه رجوع کنید به شهیدی ص 105).

اصطلاح تهاتر گاه در خصوص حقوق اخلاقی و معنوی مسلمانان بر یکدیگر نیز به کار رفته است (رجوع کنید به انصاری ج 1 ص 366 برای نظر مخالف رجوع کنید به خوئی قسم 3 ص 307).

منابع :

محمدحسن بن جعفر آشتیانی کتاب القضاء قم 1363 ش ابن جزی القوانین الفقهیة بیروت : مکتبة الثقافیه ] بی تا. [ ابن عابدین حاشیة رد المحتار علی الدر المختار : شرح تنویر الابصار
چاپ افست بیروت 1399/ 1979 ابن منظور ابن نجیم البحر الرائق شرح کنزالدقائق بیروت 1418/1997 حسن امامی حقوق
مدنی تهران 1368ـ1371 ش مرتضی بن محمدامین انصاری کتاب المکاسب ج 1 قم 1415 یوسف بن احمد بحرانی الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة قم 1363ـ1367 ش محمدعلی توحیدی مصباح الفقاهة فی المعاملات تقریرات درس آیة الله خوئی قم 1417 محمدجعفر جعفری لنگرودی دائرة المعارف حقوق مدنی و تجارت ج 1 تهران 1357 ش همو مبسوط در ترمینولوژی حقوق
تهران 1378 ش اسماعیل بن حماد جوهری الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة چاپ احمد عبدالغفور عطار بیروت ] بی تا. [ چاپ افست تهران 1368 ش علی حائری شرح قانون مدنی تهران 1376 ش محمدبن محمد حطاب مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل چاپ زکریا عمیرات بیروت 1416/1995 محسن حکیم مستمسک العروة الوثقی چاپ افست قم 1404 همو نهج الفقاهة چاپ جواد قیومی قم 1379 ش احمد خوانساری جامع المدارک فی شرح المختصر النافع چاپ علی اکبر غفاری قم 1405 ابوالقاسم خوئی صراط النجاة فی اجوبة الاستفتاءات مع تعلیقات لجواد تبریزی قم 1416ـ1423 دهخدا وهبه مصطفی زحیلی الفقه الاسلامی و ادلته دمشق 1418/1997 محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی کتاب المبسوط بیروت 1406/1986 زین الدین بن علی شهیدثانی الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة قم 1376 ش همو مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام قم 1413ـ1419 مهدی شهیدی سقوط تعهدات تهران 1368 ش علی بن محمدعلی طباطبائی ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل قم 1412ـ1420 محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی سؤال و جواب چاپ مصطفی محقق داماد تهران 1376 ش همو العروة الوثقی قم 1417ـ1420 مصطفی عدل حقوق مدنی تهران 1342 ش علی فتحی پور «تهاتر» مجلة کانون وکلا ش 45 (آذر و دی 1334) محمدبن یعقوب فیروزآبادی القاموس المحیط بیروت 1412/1991 احمدبن محمد فیومی المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی قم 1405 محمدحسن قدیری البیع تقریرات درس امام خمینی تهران 1379 ش ناصرکاتوزیان حقوق مدنی : نظریة عمومی تعهدات تهران 1374 ش جعفربن حسن محقق حلی شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال قم 1415 محمدحسین مختاری مازندرانی و علی اصغر مرادی فرهنگ اصطلاحات فقهی تهران 1377 ش محمدبن محمد مرتضی زبیدی تاج العروس من جواهرالقاموس چاپ علی شیری بیروت 1414/1994
محمد معین فرهنگ فارسی تهران 1375 ش الموسوعة الفقهیـة ج 14 کویت : وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة 1408/1988 محمدحسن بن باقر نجفی جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام بیروت 1981.

...

گروه وکلای دادشید

موسسه حقوقی ندای عدالت ساعی (گروه وکلای دادشید) با بهره گیری از وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه انواع خدمات حقوقی و وکالت در مراجع حقوقی کیفری دیوان عدالت و  سایر مراجع حقوقی و اداری توسط وکیل و مشاوره حقوقی در سرتاسر کشور می باشد جهت ارتباط با این مجموعه اینجا را کلیک کنید.

همیشه بخاطر داشته باشید؛ مسائل مشابه حقوقی الزاماََ راه حل مشابهی ندارند بدون مشورت با وکیل یا مشاور حقوقی هیچ گونه اقدامی انجام ندهید.

---